Powodzie i susze. Mrozy i upały. Mgły, zamglenia, szron, szadź, śnieg, gołoledź, silne wiatry, jesienne pluchy. Gwałtowne burze, ulewy, grad, downburst i bezchmurne niebo. To konglomerat i mieszanina wszelkich zjawisk atmosferycznych, które występują w klimacie Dolnego Śląska. A to jeszcze nie wszystko. Chyba każdy, kto przebywa lub mieszka na Dolnym Śląsku, wielokrotnie przekonał się, jak bardzo zmienny jest u nas klimat. Z dnia na dzień, potrafi ochłodzić lub ocieplić się o 20 stopni. Każdy miesiąc jest inny i każdy rok. Tak wielka różnorodność klimatyczno-meteorologiczna na Dolnym Śląsku, spowodowana jest m. in. zmiennością pór roku, bardzo dużym zróżnicowaniem ukształtowania terenu i wysokością nad poziomem morza.

Klimat województwa dolnośląskiego kształtują właściwe dla strefy umiarkowanych szerokości geograficznych procesy obiegu energii i wody oraz cyrkulacja atmosferyczna. Niewielka rozciągłość południkowa (czyli różnica szerokości geograficznych między najdalej wysuniętymi na północ i południe punktami obszaru, która jest wyznaczana przez równoleżniki), granic województwa (1,6°j), powoduje stosunkowo małe zróżnicowanie wielkości dopływu energii promieniowania słonecznego. Nieznaczna modyfikacja klimatu przez czynnik antropogeniczny, uwarunkowana zmieniającym się aktualnie charakterem podłoża i składu chemicznego atmosfery, formuje osobliwe cechy klimatu miejskiego aglomeracji wrocławskiej, Legnicy i Jeleniej Góry.

Klimat obszaru województwa dolnośląskiego, podobnie jak całej Polski, zaliczany jest do kategorii klimatów umiarkowanych o cechach przejściowych między klimatem morskim i kontynentalnym. Współwystępowanie morskich i kontynentalnych cech klimatu, jak również sporadyczny napływ mas powietrza arktycznego i zwrotnikowego, warunkują tu dość wysoką zmienność typów pogody w ciągu roku. Kosiba (1948) wydzielił 5 głównych typów pogody (tzw. kompleksów pogodowych) występujących najczęściej na Dolnym Śląsku:

1) typ pogody cyklonalnej pochodzenia północnoatlantyckiego (najczęstszy), z napływem wilgotnych mas powietrza polarno-morskiego znad Atlantyku;

2) typ pogody antycyklonalnej ciepłej w lecie, związanej z wpływem wyżu azorskiego;

3) typ pogody cyklonalnej ciepłej i wilgotnej pochodzenia śródziemnomorskiego, powodujący obfite i intensywne opady powodziowe w Sudetach;

4) typ pogody antycyklonalnej zimnej, z napływem mas powietrza polarno-kontynentalnego;

5) typ pogody wiosennej (kwietniowej) – zmiennej, z napływem mas powietrza arktycznego.

Najsilniejszy wpływ na zróżnicowanie warunków klimatycznych na Dolnym Śląsku wywiera ukształtowanie terenu, a zwłaszcza znaczna rozpiętość wysokości nad poziomem morza (70-1603 m n.p.m.) i urozmaicona rzeźba terenu. Ze wzrostem wysokości, zmniejsza się ciśnienie atmosferyczne i wzrasta przeźroczystość atmosfery, następuje spadek temperatury powietrza i wzrost opadów, a także ich zróżnicowanie w zależności od rzeźby i ekspozycji. Powstają zastoiska chłodu i lokalne systemy wiatrów. Tym samym, na obszarze Sudetów, mamy typ klimatu górskiego, z charakterystycznym piętrowym układem stref termiczno-opadowych. Piętrowość klimatyczna w Sudetach nie zaciera jednak całkowicie zasadniczych cech klimatu, właściwych dla całego obszaru Polski południowo-zachodniej.

Można wydzielić 5 pięter klimatycznych w odpowiednich strefach wysokościowych (H) pionowego profilu Sudetów:

a) – ciepłe (H < 400-450 m n.p.m.),

b) – umiarkowanie ciepłe (H = 400-600 m n.p.m.),

c) – umiarkowanie chłodne (H = 600-800 m n.p.m.)

d) – chłodne (H = 800-1000 m n.p.m.)

e) – bardzo chłodne (H > 1000 m n.p.m.)

Charakteryzując zwięźle klimat Dolnego Śląska, możemy wyróżnić w nim 8 regionów klimatycznych:

1) REGION POŁUDNIOWOWIELKOPOLSKI – obejmuje Wał Trzebnicki, Obniżenie Milicko-Głogowskie i skrawek Niziny Południowowielkopolskiej. Najczęściej w roku występuje tu pogoda umiarkowanie ciepła (132 dni) i pogoda bardzo bardzo ciepła (88 dni). Region wyróżnia się w stosunku do otaczających obszarów częstą pogodą umiarkowanie ciepłą, pochmurną, bez opadów (49 dni). Znacząca jest częstość pogody przymrozkowej (78 dni) i mroźnej (30 dni).

2) REGION DOLNOŚLĄSKI ZACHODNI – obejmuje Nizinę Śląsko-Łużycką i północną część Pogórza Zachodniosudeckiego. Najczęściej w roku występuje tu pogoda umiarkowanie ciepła (138 dni) i pogoda bardzo ciepła (86 dni). Region wyróżnia największa w Polsce częstość pogody umiarkowanie ciepłej, z dużym zachmurzeniem (51 dni). Udział pogody przymrozkowej wynosi średnio 73 dni, a pogody mroźnej 28 dni.

3) REGION DOLNOŚLĄSKI ŚRODKOWY – obejmuje Nizinę Śląską i Przedgórze Sudeckie. Posiada słabo wyrażoną granicę z regionem Południowowielkopolskim, która biegnie wzdłuż Wału Trzebnickiego. Ostro rysuje się natomiast granica klimatyczna z Sudetami. Najczęściej w roku występuje tu pogoda umiarkowanie ciepła (131 dni), bardzo ciepła (87 dni) oraz przymrozkowa (83 dni). Dni mroźnych jest 28, w tym bardzo mroźnych 14.

4) REGION ZGORZELECKI – obejmuje zachodnią część Pogórza Izerskiego. Leży w klimatycznym piętrze a – ciepłym i tylko na maleńkim skrawku koło Bogatyni w piętrze b – umiarkowanie ciepłym. Jest najcieplejszym regionem sudeckim, ze średnią roczną temperaturą powietrza powyżej 8°C. Okres wegetacyjny rozpoczyna się w trzeciej dekadzie marca i trwa ponad 220 dni. Lato termiczne (Td > 15°C) trwa około 90 dni i jest najdłuższe w Sudetach.

5) REGION JELENIOGÓRSKI – obejmuje Kotlinę Jeleniogórską i otaczające ją 4 masywy górskie: Karkonosze, Góry Izerskie, Rudawy Janowickie, Góry Kaczawskie.

Pozwolę sobie tu jeszcze raz omówić 5 pięter klimatycznych, o których napisałem powyżej, ponieważ piętra te, nico inaczej charakteryzują się w skali całego regionu, niż w obrębie samych Sudetów:

a) – ciepłe (H < 400-450 m n.p.m.), z dość długim okresem lata termicznego (47-63 dni), stosunkowo krótką zimą (70 dni) i początkiem okresu wegetacyjnego w 1 dekadzie kwietnia;

b) – umiarkowanie ciepłe (H = 450-600 m n.p.m.), z wydłużonym o 10 dni okresem zimy termicznej, kończącym się w 1 dekadzie marca i tylko 3-tygodniowym sezonem letnim;

c) – umiarkowanie chłodne (H = 600-800 m n.p.m.), z 3-miesięcznym okresem zimy i brakiem lata termicznego oraz wysoką sumą opadów (od 1020 do 1150 mm);

d) – chłodne (H = 800-1000 m n.p.m.), ze średnią roczną temperaturą 4-5°C i długą zimą, trwającą 4 miesiące oraz sumą roczną opadów w granicach 1150-1400 mm;

e) – bardzo chłodne (H > 1000 m n.p.m.), z surowym reżimem termicznym, określonym 5-6 miesięczną zimą i krótkim okresem wegetacyjnym, rozpoczynającym się w końcu maja.

6) REGION KAMIENNOGÓRSKI – obejmuje Kotlinę Kamiennogórską z 2 piętrami: b) – umiarkowanie ciepłym (400-600 m n.p.m.) oraz c) – umiarkowanie chłodnym (600-800 m n.p.m.) Jest to typowe zastoisko chłodu (zacisze śródgórskie), gdzie zima trwa 4 miesiące i kończy się w drugiej dekadzie marca, a tylko półroczny okres wegetacyjny zaczyna się w połowie kwietnia.

7) REGION WAŁBRZYSKI – to Góry Wałbrzyskie i Kamienne z piętrem b) – umiarkowanie ciepłym (400-550 m n.p.m.) i piętrem c) – umiarkowanie chłodnym (550-800 m n.p.m.) oraz Góry Sowie, w których wydzielić można także piętro d) – chłodne (powyżej 800 m n.p.m.). Średnia roczna temperatura waha się od 5,5°C do 6,5°C, okres wegetacyjny rozpoczyna się w drugiej dekadzie kwietnia, a lato termiczne w dolinach i na grzbietach nie występuje. W głębokich dolinach tworzą się zastoiska chłodu, np. mrozowisko Kotliny Sokołowskiej. Sumy roczne opadów wahają się w granicach 700-800 mm, a w Górach Sowich sięgają do 1000 mm.

8) REGION KŁODZKI – obejmuje Kotlinę Kłodzką i sąsiadujące z nią masywy, tj. Góry Bystrzyckie i Orlickie, Góry Stołowe, Góry Bardzkie, Góry Złote, Góry Bialskie i Masyw Śnieżnika. Podobnie, jak w regionie jeleniogórskim, występuje tu 5 pięter klimatycznych:

a) – ciepłe (H < 400 m n.p.m.), z dość długim okresem lata termicznego (70 dni), stosunkowo krótką zimą (80 dni) i początkiem okresu wegetacyjnego w 1 dekadzie kwietnia;

b) – umiarkowanie ciepłe (H = 400-600 m n.p.m.), z wydłużonym o 15 dni okresem zimy termicznej, kończącym się w 1 dekadzie marca i 4- lub 5-tygodniowym sezonem letnim;

c) – umiarkowanie chłodne (H = 600-800 m n.p.m.), z 4-miesięcznym okresem zimy i brakiem lata termicznego oraz wysoką sumą opadów (od 800 do 1000 mm);

d) – chłodne (H = 800-1000 m n.p.m.), ze średnią roczną temperaturą 4-5°C i długą zimą, trwającą 4-5 miesięcy oraz sumą roczną opadów powyżej 1000 mm;

e) – bardzo chłodne (H > 1000 m n.p.m.), z surowym reżimem termicznym, określonym 5 miesięczną zimą i krótkim okresem wegetacyjnym, rozpoczynającym się w końcu maja.

Na klimat w danym regionie, składa się suma wszelkich zjawisk meteorologicznych w nim występujących. Do najczęściej porównywalnych, należą: wiatr (kierunek i prędkość), temperatura powietrza, opady i ich rodzaj oraz długość zalegania pokrywy śnieżnej.

WIATR

Wiatr w województwie dolnośląskim uwarunkowany jest charakterem ogólnej cyrkulacji atmosferycznej nad Europą Środkową oraz jej lokalną modyfikacją przez rzeźbę terenu, a także pokrycie podłoża o różnym współczynniku szorstkości. Analiza średniej rocznej częstości występowania kierunków wiatru w okresie 1971-2000, wskazuje dominację kierunku W (zachodniego) na znacznej części nizinnego obszaru Dolnego Śląska (Legnica – 25,9%). Tylko we Wrocławiu przeważa kierunek NW (północno-zachodniego) (21%), choć też przy znacznym udziale kierunków W (18,3%) i SE (17,4%).

W dolnych strefach hipsometrycznych regionu sudeckiego, rozkład kierunków wiatru nawiązuje bardzo często do ukształtowania terenu i niekiedy znacząco odbiega od ogólnych warunków przepływu mas powietrznych. Odzwierciedlenie sterowania strugami powietrza przez doliny znajduje swój wyraz w kształcie róż wiatru, choćby ze stacji Zgorzelec czy Kłodzko, gdzie najczęściej występują kierunki wiatru o składowej południkowej (SW i S). Otwarcie Kotliny Jeleniogórskiej na północny-zachód tłumaczy najwyższy procent kierunku NW w Jeleniej Górze. Podobnie uzasadnić można dominację tego kierunku w Otmuchowie.

Rozkład częstości kierunków wiatru na najwyższych szczytach Sudetów odzwierciedla generalnie typowe warunki przepływu mas powietrznych nad obszarem Dolnego Śląska. Dane pomiarowe ze Śnieżki z lat 1971-2000 ukazują niemal równą częstość występowania wszystkich kierunków wiatru sektora zachodniego (NW – 21,1%, SW – 20,4%, W – 20,2%).

Wiatr o składowej południowej (SE+S+SW) stwarza warunki do powstawania zjawisk fenowych. Fen sudecki należy do kategorii lokalnych systemów cyrkulacji o predyspozycji orograficznej, związanych z przepływem masy powietrznej przez niemal równoleżnikowo usytuowane masywy górskie Sudetów. Występuje przeważnie po polskiej stronie Karkonoszy i Masywu Śnieżnika oraz w Kotlinie Jeleniogórskiej i Kotlinie Kłodzkiej. Potencjalne warunki do wystąpienia fenu u podnóża Karkonoszy, występują w roku przez 128 dni, głównie w jesieni i zimą. Wiatr fenowy wywołuje duże straty w drzewostanach. W zimie fen przyczynia się do szybkiego zanikania pokrywy śnieżnej.

Prędkość wiatru na nizinnym obszarze województwa dolnośląskiego jest stosunkowo mała w porównaniu z innymi regionami Polski. Średnia roczna prędkość z okresu 1971 – 2000 zawiera się przeważnie w przedziale 2-3 m/s. Lokalnie zwiększona średnia prędkość do 3,5 m/s obserwowana jest w rejonie Legnicy i Zgorzelca, a także na wyizolowanych wzgórzach oraz w strefie szczytowej Sudetów. Na Śnieżce osiąga wartość rekordową w Polsce (12,7 m/s).

Najwyższe w przebiegu rocznym, średnie prędkości wiatru, występują w miesiącach zimowych, na ogół w styczniu (Zgorzelec 4,4 m/s, Legnica 4,1 m/s). Średnia prędkość z najczęstszego w Legnicy kierunku W osiąga w styczniu 5,9 m/s a w grudniu 5,7 m/s.

TEMPERATURA

Obszar województwa dolnośląskiego odznacza się dużym zróżnicowaniem stosunków termicznych, zwłaszcza w Sudetach. Najwyższe wartości średniej rocznej temperatury powietrza, wyznaczonej z okresu 1971-2000, występują na Nizinie Śląsko-Łużyckiej i Nizinie Śląskiej (Legnica 8,8⁰C, Wrocław 8,7⁰C). Są to tereny zaliczane do najcieplejszych w Polsce. Ze wzrostem wysokości nad poziomem morza, średnia roczna temperatura obniża się na Dolnym Śląsku przeciętnie o 0,55⁰C/100 m. Na najwyższym szczycie Sudetów, tj. Śnieżce, wynosi 0,6⁰C i jest taka sama jak w Ivigtut u wybrzeży Grenlandii.

Z porównania danych, wynika, że dna dolin i kotlin śródgórskich są chłodniejsze od wierzchowin i stoków, leżących na tej samej wysokości. Świadczy to o klimatotwórczej roli rzeźby terenu, która lokalnie komplikuje pozornie prostą zależność między temperaturą powietrza a wysokością. Znaną z literatury klimatologicznej (Schmuck, 1960), ujemną anomalię termiczną Kotliny Kamiennogórskiej potwierdzają dane ze stacji Paprotki (550 m n.p.m.), w której średnia roczna temperatura jest niższa o 0,4⁰C od wartości przeciętnej tego poziomu na pionowym profilu Sudetów. Zastoiska chłodnego powietrza (mrozowiska) tworzą się także zimą w Kotlinie Jeleniogórskiej oraz w położonych na wysokości 800-900 m n.p.m., płaskodennych formach wklęsłych wierzchowiny Gór Izerskich w rejonie Jakuszyc.

Przykładem uprzywilejowanego termicznie stanowiska jest stacja Świeradów Zdrój, położona na analogicznej jak Paprotki wysokości, ale na zboczu Gór Izerskich, gdzie średnia roczna temperatura jest wyższa o 0,6⁰C od przeciętnych wartości z profilu hipsometrycznego.

Ukazane różnice temperatury powietrza we wklęsłych i wypukłych formach terenu, wynikają z występowania inwersji temperatury, tj. jej wzrostu z wysokością. Inwersje temperatury tworzą się niemal każdej nocy w dolinach i u podnóży pasm górskich. Ich średni pułap sięga w Karkonoszach na wysokość 750-800 m n.p.m. Najczęstsze inwersje termiczne występują w Kotlinie Jeleniogórskiej, czemu sprzyja grawitacyjny spływ chłodnego powietrza z sąsiednich masywów górskich i niekiedy feny.

Przebieg roczny temperatury powietrza na Dolnym Śląsku jest typowy dla klimatu nizinnego Polski, z minimum styczniowym i maksimum w lipcu. Tylko na Śnieżce występuje osobliwe dla klimatu wysokogórskiego przesunięcie minimum rocznego na luty, a maksimum na sierpień. W części nizinnej województwa dolnośląskiego najdłuższą termiczną porą roku jest lato, które trwa we Wrocławiu średnio 96 dni, zaś najkrótszą jest tu zima (41 dni). Na Śnieżce zima trwa aż 179 dni, a lato termiczne nie występuje.

Poszczególne roczne cykle zjawisk termicznych różnią się niekiedy znacznie od opisanego tu przebiegu, uśrednionego za 30 lat, który jest w przybliżeniu sinusoidalny. Zakłócenia cyklicznego przebiegu rocznego temperatury, związane są z nieokresowymi oddziaływaniami cyrkulacji atmosferycznej. Cyrkulacja zachodnia cyklonalna warunkuje okresowe ocieplenia zimowe (m. in. odwilż bożonarodzeniową) oraz względnie chłodne sezony tzw. monsunu europejskiego w lipcu. Cyrkulacja wschodnia w zimie wpływa oziębiająco, natomiast w półroczu ciepłym powoduje dodatnie anomalie termiczne, zwłaszcza w lipcu i w okresie babiego lata. Dodatnie anomalie termiczne występują w Sudetach i na ich przedpolu także podczas fenów.

OPADY

Średnie sumy roczne opadów atmosferycznych w województwie dolnośląskim wykazują zależność od wysokości nad poziomem morza oraz rzeźby terenu. Pionowy gradient opadów rocznych, wyznaczony z okresu 1971-2000, stanowi 66 mm/100 m. Odpowiednio wzrasta także liczba dni z opadem, z przeciętnym tempem 5,9 dni/100 m.Najuboższa w opady jest dolina dolnej Kaczawy i najniżej położona część doliny środkowej Odry między Lubiążem a Głogowem. W Legnicy średnia suma roczna stanowi zaledwie 515 mm. Nieco większe sumy roczne notowane są we Wrocławiu (tab.).

Na wzniesieniach położonych na północny wschód i południowy zachód od osi doliny Odry, średnie sumy roczne opadów zwiększają się na ogół konsekwentnie ze wzrostem wysokości nad poziomem morza. Dość czytelnie zaznacza się wzrost sum rocznych opadów na Wzgórzach Trzebnickich (Trzebnica 649 mm, Chełstów 661 mm) Największe sumy roczne notowane są na zboczach Gór Izerskich i Karkonoszy (Jakuszyce 1 371 mm). Wysokie opady występują też w Górach Orlickich (Zieleniec 1 221 mm) i zapewne w Masywie Śnieżnika.

Pole opadów na Dolnym Śląsku cechuje się też występowaniem lokalnych anomalii. Efekt cienia opadowego warunkuje niską sumę roczną opadów mierzonych w Kłodzku (576 mm), a duży opad roczny w Świeradowie Zdroju (1187 mm) to następstwo spiętrzania się tu wilgotnych mas powietrza polarno-morskiego. Z badań wynika, że w obrębie Wrocławia podwyższone sumy opadów występują w Śródmieściu, Starym Mieście i Karłowicach, niższe w dzielnicach wschodnich (Biskupin, Swojec), a także zachodnich.

Sumy roczne opadów atmosferycznych (R) i liczby dni z opadem w roku (L) w woj. dolnośląskim (1971-2000)

Przebieg roczny opadów wyraża kontynentalne cechy klimatu, określone wyraźnym maksimum letnim i minimum zimowym. Najmniejsze miesięczne sumy występują zazwyczaj w lutym, największe w lipcu. W Górach Izerskich zaznacza się wtórne maksimum grudniowe.Średnia roczna liczba dni z opadem równym lub większym od 0,1 mm na nizinnym obszarze Dolnego Śląska i Przedgórzu Sudeckim, waha się w granicach 150-160, a lokalnie na Wzgórzach Trzebnickich wzrasta do około 170. W dolinach i kotlinach liczba tych dni przeważnie przekracza 180, a na Śnieżce osiąga 242. Maksymalną w okresie 1971 – 2000, sumę dobową opadu o wysokości 205,6 mm, zanotowano 17 czerwca 1979 roku w Wałbrzychu.

Ze wzrostem wysokości nad poziomem morza rośnie liczba dni z opadem śniegu, od około 40 na nizinnym obszarze przedsudeckim do 122 na Śnieżce. Pokrywa śnieżna w nizinnej części Dolnego Śląska zalega w ciągu roku przeciętnie 35-40, dni a jej występowanie ma charakter epizodyczny. Pojawia się i zanika wielokrotnie w ciągu sezonu zimowego. Wraz z wysokością nad poziomem morza wydłuża się czas trwania pokrywy śnieżnej średnio o 11,4 dni na 100 m. Na Śnieżce zalega przeciętnie w ciągu 195 dni.

Współczynnik trwałości pokrywy śnieżnej, który jest stosunkiem jej liczby do czasu trwania potencjalnego jej okresu występowania, zmienia się od 0,32 w Legnicy do 0,81 na Śnieżce. Powyżej 800 m n.p.m. pokrywa śnieżna zalega bez przerw od stycznia do marca.

Maksymalna grubość pokrywy śnieżnej w nizinnej części Dolnego Śląska, występuje w styczniu i osiąga najwyżej 30-40 cm. W Sudetach grubość pokrywy śnieżnej wzrasta od podnóży masywów do strefy górnej granicy lasu (1 250 m n.p.m.), gdzie w okresie marcowego maksimum osiąga ponad 200 cm. Najwyższe partie grzbietowe są pod tym względem deficytowe, w następstwie intensywnego zwiewania śniegu w dół zboczy.

Obszarem dodatniej anomalii śnieżności zim w środkowej części profilu wysokościowego Sudetów, jest rejon Jakuszyc (860 m n.p.m.), gdzie pokrywa śnieżna zalega przeciętnie 151 dni, a zimowe maksimum grubości przeważnie przekracza 100 cm. Zapas wody, zgromadzony w pokrywie śnieżnej w okresie kulminacji jej grubości, wynosi tu przeciętnie około 450 mm. Średnia liczba dni z pokrywą śnieżną o grubości powyżej 20 cm, przyjmowanej za kryterium warunków śniegowych dla turystyki narciarskiej, zmienia się na obszarze Dolnego Śląska od 3 we Wrocławiu i 9 w Jeleniej Górze do 119 w Jakuszycach i 157 na Śnieżce.

Za najgroźniejszy żywioł w Sudetach uważa się lawiny śnieżne. Według danych Grupy Karkonoskiej GOPR, na obszarze Karkonoszy polskich występuje w ciągu zimy około 20 przypadków zejścia lawin. Przeważają lawiny małe o długości toru od 100 do 200 m. Większość obserwowanych stożków lawinowych znajduje się powyżej górnej granicy lasu. Tylko 12, spośród 47 monitorowanych stale szlaków lawin, wkracza w piętro regla górnego.

To tylko niewielka namiastka informacji o klimacie Dolnego Śląska, który nie dość, że jest bardzo zróżnicowany lokalnie (regionalnie), to ciągle podlega dynamicznym zmianom. Niemniej, jego badanie, analiza i obserwacja, stanowią wielkie wyzwanie, ale i jeszcze większą frajdę, zarówno dla zawodowych meteorologów, jak i dla amatorów, m. in. dla mnie. ;))