Cmentarz żydowski w Pokoju z okazałymi dębami szypułkowymi (woj. opolskie).

Trzeci artykuł dotyczący wybranych cmentarzy żydowskich, które ekipa tree hunterów odwiedziła w lutym 2023 roku podczas wycieczki dendrologicznej, to nekropolia zlokalizowana w powiecie namysłowskim, w miejscowości Pokój, która miłośnikom sędziwych drzew, kojarzy się przede wszystkim z najsłynniejszą sosną wejmutką: Pomnikowa sosna wejmutka z Pokoju. Malownicza królowa gatunku. Cmentarz znajduje się w płn. części miejscowości, po płn. stronie ul. Kolejowej, w otoczeniu lasu. Ma kształt prostokąta o pow. ok. 0,3 ha. Ogrodzony jest drewnianym płotem, wejście wyznaczają 2 ceglane, otynkowane słupki.

Na cmentarzu brak czytelnego układu komunikacyjnego, istnieje kilka egzemplarzy starodrzewia. Zachowały się jedynie nagrobki w tylnej części cmentarza, ustawione rzędami. Wykonane zostały z wapienia i piaskowca w warsztatach kamieniarzy m.in. z Brzegu i Miejsca, o czym informują umieszczone na nich sygnatury. Żydzi pokojscy tworzyli społeczność z asymilowaną, czego przejawy znajdziemy także na cmentarzu. Nagrobki, pochodzące z lat 80. XIX – 30. XX w., w wielu przypadkach mają formę obelisku lub trójkątnie zamkniętej pionowej płyty.

Występują także macewy zakończone łukiem, w tym również nawiązujące do nagrobków starszego typu, jak np. macewa Herrmanna Angressa, zm. 1903. Ryte inskrypcje są w języku hebrajskim, niemieckim oraz dwujęzyczne. Użyto w nich różnych krojów pisma, litery często były malowane na kolor złoty lub czarny. Niektóre epitafia zdobione są złoconą arabeską. Spośród symbolicznych motywów występujących w żydowskiej sztuce sepulkralnej na kirkucie w Pokoju znajdziemy np. złamane drzewo i kwiat oraz gwiazdę Dawida.

Przypuszczalnie pierwsi wyznawcy judaizmu osiedlili się w Pokoju w l. 70. XVIII w. Mniejszość żydowska stanowiła niewielki odsetek wszystkich mieszkańców (ok. 5% w poł. XIX w.). W latach 60. XIX w. istniała w Pokoju szkoła żydowska, a ok. 1865 r. po zach. stronie Charlotten Allee (ob. ul. 1 Maja/Sienkiewicza) powstała murowana synagoga – co wskazuje na to, że funkcjonowała już wówczas zorganizowana gmina.

W 1872 r. przystąpiła ona do Górnośląskiego Związku Synagogalnego. Pierwsze informacje o cmentarzu żydowskim w Pokoju pochodzą z 1773 r. Cmentarz położony jest na płn.-wsch. od centralnego założenia Pokoju, na płn. od miejsca, gdzie przy ul. 1 Maja znajdowała się synagoga. Formalnie teren cmentarza stał się własnością gminy w 1872 r. (Taką datę nosi również najstarszy zachowany na nim nagrobek.) 

W latach 30. XX w. w związku z nasilającymi się represjami żydzi stopniowo opuszczali Pokój. Po wydarzeniach „nocy kryształowej”, gdy m.in. spalono synagogę, ostatni z nich zostali wywiezieni ze wsi. Po II wojnie światowej murowany dom przedpogrzebowy, który znajdował się we frontowej części cmentarza, został rozebrany. Nagrobki wokół niego zostały zniszczone i rozkradzione. Do końca lat 80. XX w. zachowało się 128 macew.

Cmentarz ten jest jedynym śladem po funkcjonującej dawniej w Pokoju gminie żydowskiej. Nagrobki, zachowane jedynie na ok. połowie powierzchni, reprezentują sztukę sepulkralną i epigraficzną charakterystyczną dla zasymilowanej społeczności XIX/XX w.

♦ Źródło: zabytek.pl

♦ DĄB SZYPUŁKOWY 502 CM ♦

Na terenie cmentarza rosną trzy okazałe dęby szypułkowe, którym przyjrzeliśmy się bardziej szczegółowo. Wszystkie drzewa spełniają minimalne kryteria obwodowe, aby nadać im status pomników przyrody ożywionej, jednak ani jeden egzemplarz nie został objęty ochroną pomnikową.

Część zachowanych na cmentarzu macew, oparto o pnie drzew. Najpierw obejrzeliśmy najbardziej okazały dąb o silnym, grubym walcowatym pniu.

Po drzewie wspina się bluszcz pospolity, którego masywna łodyga przyozdabia pień i który trochę utrudniał pomiar obwodu pnia dębu. Trzeba było również uważać na macewy, aby ich nie podeptać i nie uszkodzić.

Obwód pnia drzewa na poziomie pierśnicy wynosi 502 cm. To całkiem solidny wynik i przede wszystkim o 200 cm większy od minimalnego, pomnikowego obwodu przyjętego dla dębów szypułkowych w świetle rozporządzenia z 2017 roku, który wynosi 300 cm.

Drzewo znajduje się w bardzo dobrej kondycji zdrowotnej i stanie technicznym. Bluszcz, dość szczelnie zaczyna przysłaniać konary i gałęzie dębu od poziomu 4-5 metrów nad gruntem.

Budowa drzewa jest charakterystyczna dla okazów rosnących na otwartej przestrzeni. Dość krótki i pokaźny pień, rozgałęzia się na dwa przewodniki na wysokości około 5. metrów nad gruntem.

Okazały dąb otoczony macewami i łodyga bluszczu wspinająca się po jego pniu, stanowi oryginalny zestaw oraz podłoże do filozoficznych rozmyślań nad ludzką egzystencją, życiem i śmiercią.

Korona drzewa jest stosunkowo wąska, regularna i solidnie ugałęziona.

♦ DĄB SZYPUŁKOWY 394 CM ♦

Drugi dąb to osobnik o bardzo podobnej budowie w porównaniu do pierwszego, tyle że jest od niego o ponad metr chudszy. Również po jego pniu wspina się bluszcz pospolity.

Obwód pierśnicowy pnia drzewa wynosi 394 cm. Stan techniczny drzewa jest bardzo dobry, kondycja zdrowotna również.

Temu drzewu również nic nie brakuje, aby zostało uhonorowane statusem pomnika przyrody.

♦ DĄB SZYPUŁKOWY 385 CM ♦

I pozostał trzeci cmentarny dąb, które w największym stopniu jest porośnięty przez bluszcz pospolity. Właściwie to poza dolnymi fragmentami, cały jego pień jest otulony i schowany pod bluszczem.

Obwód pnia drzewa na poziomie pierśnicy wynosi 385 cm, zatem niewiele mniej od drugiego opisanego dębu.

Trzeci dąb również znajduje się w dobrym stanie zdrowotnym i technicznym. Wszystkie trzy okazy mają stosunkowo cienkie konary i gałęzie, regularne korony, które wizualnie sprawiają wrażenie bardziej okazałych przez towarzystwo bluszczu.

Bluszcz porastający gęsto pień drzewa. Skomplikowana plątanina, podobna do losu ludzi, którzy zostali tu pochowani…

Zarówno cmentarz, jak i rosnące na nim dęby to nasze dziedzictwo historyczne, kulturowe i przyrodnicze. Drzewa powinno się objąć ochroną pomnikową, ponieważ spełniają wszelkie przesłanki dla tej formy ochrony.